انسان‌ها ناقص‌الخلقه یا ناقص‌العقل مشمول هدایت‌اند؟

Question

سلام علیکم

در بحث هدایت، همان‌طور که مستحضر هستید، دو نوع هدایت مطرح می‌شود:

1. هدایت تکوینی؛
2. هدایت تشریعی.

هدایت تکوینی مربوط به همۀ موجودات است و گمراهی و هدایت در این نوع هدایت معنا ندارد. این هدایت را هدایت عامه می‌گویند. همچنین این هدایت را «رهبری» می‌نامند؛ نه راهنمایی؛ یعنی در این نوع هدایت، «بد» و «خوب» تعریف نمی‌شود؛ و به عبارتی در این نوع هدایت، برده می‌شوند؛ نه راهنمایی. مثالی هم که در این باره می‌زنند، نطفه است که وقتی وارد جریان زندگی می‌شود، اختیاری از خود ندارد و نمی‌تواند مانع رشد خود شود و بایستی به تکامل برسد.

در بحث تکامل هم گفته می‌شود که هر انسانی دو نوع تکامل دارد:

1. تکامل مطلوب و اختیاری که باعث بهشتی شدن انسان می‌شود؛
2. تکامل طبیعی؛ که مربوط به جسم انسان است.

در آیۀ 2 سورۀ مبارک انسان (إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَّبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا) خداوند از خلقت انسان صحبت می‌کند که از مخلوط شدن دو نطفه اتفاق می‌افتد؛ و می‌فرماید پس از اینکه این دو مخلوط شدند، آن‌ها را مبتلا می‌کنیم و سپس سمیع و بصیر می‌شوند.

سؤال اینجا است که این سمیع و بصیر بودن به چه صورت است؟

• آیا ظاهری است و منظور همین چشم و گوش است؟ در این صورت انسان‌هایی که نابینا و ناشنوا خلق می‌شوند، این آیه نسبت به آن‌ها چگونه معنا پیدا می‌کنند؟
• آیا منظور رشد عقلانی انسان است؟ در این صورت انسان‌هایی که به دنیا می‌آیند و از لحاظ رشد عقلی عاجز و فاقد عقل هستند و به‌نوعی توان تشخیص حق از باطل را ندارند، آیه برای این‌ها به چه صورت معنا پیدا می‌کند؟

چون در آیۀ بعدی خداوند می‌فرماید: «إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ؛ ما راه را به آنان نشان دادیم». کسی که دارای عقل نیست، چه راهی به او نشان داده شده؟ کسی که قوۀ بینایی و شنوایی ندارد، این مسئله چگونه برای او معنا می‌یابد؟ در ادامۀ آیه هم خداوند می‌فرماید: «إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا؛ می‌خواهد شکرگزار باشد؛ می‌خواهد کافر باشد (می‌خواهد راه راست را انتخاب کند؛ می‌خواهد نکند)». کسی که عقل ندارد، چگونه می‌تواند بین شاکر بودن و کافر بودن انتخاب کند؟

لطفاً بر اساس این آیات و بحث هدایت تکوینی و تشریعی و نیز تکامل انسان، بفرمایید چگونه می‌شود که رشد برخی به تکامل نمی‌رسد و ناقص خلق می‌شوند و کسانی که ناقص خلق می‌شوند، چطور راه به آنان نشان داده می‌شود؟

Answer 1

سلام علیکم و رحمة الله

سؤال شما به دو بخش هدایت تکوینی و تشریعی و نیز نسبت سمیع و بصیر بودن با عقل انسان تقسیم می‌شود؛ که به نظرم بخش اول سؤال با بخش دوم ارتباط خاصی ندارد. بله؛ ابنکه خداوند می‌فرماید ما انسان را از نطفه خلق می‌کنیم و آن نطفه را از حالی به حال دیگر برمی‌گردانیم تا به انسانی سمیع و بصیر تبدیل می‌شود، این هدایت تکوینی است و اختیار انسان در اینجا نقشی ندارد. حال این هدایت تکوینی پایه‌ای قرار می‌گیرد و انسان تبدیل می‌شود به سمیعِ بصیرِ عاقل و خداوند او را هدایت تشریعی می‌کند و اینچنین هدایت تکوینی بر پایۀ هداتیت تشریعی استوار می‌شود.

اما حال، کسی به دنیا آمده که ناشنوا یا نابینا است؛ پس آن قاعده چه می‌شود؟ قاعدۀ عام ولادت انسان، بینا و شنوا بودن است؛ اما ممکن است فردی هم ناشنوا یا نابینا به دنیا بیاید. این، کلیت قاعده را بر هم نمی‌زند و فقط برای آن فرد خاص صدق نمی‌کند؛ و به همان اندازه‌ای که برای او صدق نمی‌کند، از مسئولیت او نیز کاسته می‌شود: «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا» (بقره: 286). اگر کسی هم فاقد عقل به دنیا بیاید که اصلاً تکلیفی متوجه او نیست و اصلاً مشمول هدایت تشریعی قرار نمی‌گیرد. هر انسانی به اندازۀ عقلی که خداوند به او داده، قرار است از هدایت تشریعی برخوردار باشد و در قبال آن پاسخگو باشد.

بنابراین من فکر می‌کنم این دو مسئله، قاعده را بر هم نمی‌زند و عدل الهی هم سر جای خودش است و مسئولیت انسان‌ها به نسبت نعمت‌های خداوند است.

Comments

سلام علیکم و رحمة الله

تشکر از قبول زحمت

شاید من سؤال را خوب مطرح نکردم یا این قسمت را جا انداختم. در قسمت اول آیه که خداوند می‌فرماید انسان را از نطفۀ مخلوط‌شده‌ای آفریدیم و سپس سمیع و بصیر شد، در این قاعدۀ کلی که نظام تکوین هم هست، این‌طور که خداوند در آیه می‌فرماید، وقتی این نطفه در مسیر زندگی قرار می‌گیرد، در انتها باید سمیع و بصیر باشد؛ چون خداوند می‌فرماید: «این کار را انجام می‌دهد» و آن نطفه هم هیچ اختیاری از خود ندارد.

سؤال ما در واقع این است که چه اتفاقی می‌افتد که این قاعدۀ کلی خداوند دربارۀ بعضی افراد صدق نمی‌کند و این افراد، آن سمیع و بصیر بودن (شنوایی و بینایی یا عقل و فهم و معرفت) را دارا نمی‌شوند؟ بله؛ اگر سمیع و بصیر شوند، دیگر مشمول هدایت تشریعی می‌شوند؛ اما در نظام تکوین، اختیاری وجود ندارد و خداوند می‌فرماید ما او را خلق می‌کنیم و مبتلا می‌کنیم و سمیع و بصیر می‌کنیم. خب این استثنا چطور اتفاق می‌افتد؟ اصلاً چرا باید این استثنا اتفاق بیفتد که بعضی‌ها از این قاعده مستثنی و فاقد آن توانمندی‌ها شوند؟

در آیه هم سخن از استثنایی نیست و آن قاعده به‌صورت کلی مطرح می‌شود و تمام انسان‌ها باید سمیع و بصیر شوند. اینکه شما می‌فرمایید این استثنا قاعدۀ کلی را بر هم نمی‌زند، این استثنا بر چه اساسی مطرح می‌شود؟

---

سلام علیکم و رحمة الله

بین قواعد عقلی با قواعد غیر عقلی فرق است:

• در قواعد عقلی، حتی یک مورد استثنا هم قاعده را بر هم می‌زند؛ مثلاً قاعدۀ عقلی می‌گوید دو ضرب‌در دو در همه جا باید بشود چهار. اگر حتی یک جا هم چهار نشود، این قاعدۀ عقلی بر هم می‌ریزد.
• در قواعد غیرعقلی یک مورد استثنا قاعده را بر هم نمی‌زند. مثلاً کشاورزی می‌گوید: «تمام برنج‌های ما باید فروخته شود». این به این معنا نیست که اگر یک‌کیلو از برنج‌ها باقی ماند یا دورریز بود یا خورده شد یا گم شد، آن قاعده نقض شده است.

این قاعده‌ای که خداوند در اینجا فرموده است، قاعدۀ عقلی نیست تا بگوییم باید تمام انسان‌ها سمیع و بصیر شوند. قاعده این است که انسان‌ها در فرایند خلقت، سمیع و بصیر می‌شوند. این هم دربارۀ اکثر قریب به اتفاق انسان‌ها اتفاق افتاده و قاعده جاری بوده است.

اما این سؤال باقی است که این استثنا چرا اتفاق می‌افتد. پاسخ این است که این استثنا حکمت‌هایی دارد؛ یک حکمت این است که خداوند می‌خواهد بقیۀ انسان‌ها را متوجه این نعمت سمیع و بصیر بودن بکند؛ زیرا وقتی انسان‌ها این موارد استثنا را می‌بینند، قدر آن نعمت را بیشتر می‌دانند. حکمت‌های فراوان دیگری هم وجود دارد که در اینجا مجال گفتن آن‌ها نیست؛ مثلاً امتحان انسان‌ها (امتحان برای پدر و مادری که دارای چنین فرزندی هستند؛ یا امتحان برای خود فردی که این‌گونه خلق شده است) و... .