«وَ اَنَّا مِنَّا المُسلِمُونَ وَ مِنَّا الْقَاسِطُونَ؛ و همانا ما جنیان، برخی مسلمان هستیم و برخی قاسط؛ یعنی ظالم و خارج از مسیر اسلام، فَمَنْ اَسلَمَ فَأُوْلَئكَ تحََرَّوْاْ رَشَدًا؛ کسانی که اسلام آورده باشند، آن‌ها کسانی هستند که رشد و تعالی و تکامل را احراز کرده‌اند. وَ اَمَّا القَاسِطُونَ؛ امّا کسانی که از مسیر اسلام خارج شده باشند، فَكاَنُواْ لِجَهَنَّمَ حَطَبًا؛ آن‌ها هیزم جهنّم خواهند بود. وَ اَلَّوِ استَقَامُواْ عَلىَ الطَّرِيقَةِ؛ و اینکه اگر بر طریقۀ اسلام، استقامت ورزیده بودند (اگر قاسطان، بر طریقۀ اسلام استقامت ورزیده بودند و حاضر شده بودند مسلمان شوند و در طریقۀ مسلمانی ثبات قدم به خرج بدهند)، تازه باید آزمایش می‌شدند: لَاَسقَینَاهُم مَّاءً غَدَقًا؛ ما به آنان آبی گوارا می‌نوشاندیم تا آن‌ها را در بارۀ آن آب گوارا آزمایش کنیم».
اینکه مرجع ضمیر «استَقَامُواْ» بخواهد به هر دوی «مسلمون» و «قاسطون» برگردد، اصلاً معنی ندارد و برگشت ضمیر به هر دو از نظر ادبی ممکن نیست؛ زیرا بالأخره یا قاسطون‌اند که در این صورت باید بگوییم «اگر استقامت ورزیده بودند» یا مسلمون‌اند که در این صورت باید بگوییم «اگر استقامت بورزند». در صورت اوّل منظور این است که اگر این قاسطون جهنّمی استقامت ورزیده بودند، آزمایش می‌شدند و در صورت شکست در آن آزمایش، به جهنم می‌رسیدند. در صورت دوم، یعنی الآن که مسلمانند، اگر استقامت بورند، آن‌ها را آزمایش می‌کنیم و اگر شکست بخورند آن‌ها را به جهنم می‌بریم.
ما در کتاب، این ضمیر را به «مسلِمون» برگردانده‌ایم و از این نظر دفاع کرده‌ایم؛ امّا با توجه به دو شاهد، فکر می‌کنم برگشت آن به قاسطون مناسب‌تر است:
- «قاسطون» به ضمیر «استقاموا» نزدیک‌تر از «مسلمون» است و نزدیک‌تر بودن، خود، قرینه‌ای است بر مرجع بودن (الأقرب فالأقرب)؛ یعنی در یافتن مرجع ضمیر، آن مرجع نزدیک‌تر را باید در نظر گرفت.
- در «لو» یک معنای امتناعی هم وجود دارد؛ «اَلَّوِ استَقَامُواْ عَلىَ الطَّرِيقَةِ» یعنی اگر بر «طَّرِيقَةِ» استقامت ورزیده بودند. معنای «لَو» مثل جریان کسی است که در حین رد شدن از خیابان، بی‌احتیاطی کرده، تصادف کرده و کشته شده است؛ حال کسی می‌گوید «اگر (لَو) احتیاط کرده بود»؛ بعنی الآن دیگر وقت احتیاط، گذشته و اگر قبلاً احتیاط کرده بود، الآن کشته نشده بود». در اینجا هم خداوند راجع‌به قاسطون می‌خواهد بفرماید «این‌ها که از اسلام خارج بودند؛ امّا اگر در اسلام بودند نیز آزمایشی در راه بود و این‌طور نبود که خداوند آن‌ها را صرفاً به‌خاطر مسلمان بودن نجات دهد و به بهشت ببرد؛ بلکه باز هم آزمایشی در راه بود و اگر در آن آزمایش شکست می‌خوردند، باز هم جهنمی بودند». در حقیقت خداوند با این تعبیر می‌فهماند که آن مسلمانانی که «تحََرَّوْاْ رَشَدًا»، کسانی هستند که بر طریقۀ اسلام استقامت ورزیدند، آزمایش شدند، در آن آزمایش پیروز شدند و در نتیجه «تحََرَّوْاْ رَشَدًا»؛ و دو گروه دیگر که یا قاسطونی باشند که اصلاً بر طرقۀ اسلام نبودند و یا قاسطونی که بر طریقۀ اسلام بودند و در آزمایش شکست خوردند، هر دو جهنمی خواهند بود.
این مطلبی است که در ترجمۀ این آیه به ذهن می‌رسد و در آخرین تدریسی که داشتیم، راجع به آن مفصل صحبت شده است.
