- در آیۀ «وَمَا يَستَوِي الْأَعمَىٰ وَالبَصِيرُ»، «اعمی» سلبی (حاکی از وجود نداشتن چیزی) است و «بصیر» ایجابی (حاکی از برخورداری از چیزی)؛
- در آیۀ «وَلَا الظُّلُمَاتُ وَلَا النُّورُ»، «ظلمات» سلبی است و «نور» ایجابی؛
- در آیۀ «وَلَا الظِّلُّ وَلَا الْحَرُورُ»، «ظِلّ» سلبی است و «حَرور» ایجابی است (پس تفاوتی با دو آیۀ قبل ندارد)؛
در آیۀ 22 فرموده است: «وَمَا يَسْتَوِي الْأَحيَاءُ وَلَا الْأَمْوَاتُ». در اینجا نکتۀ تدبری وجود دارد. در این آیه نیز باید گفت «الْأَحْيَاءُ» سلبی است و «الْأَمْوَاتُ» ایجابی؛ درحالیکه ما معمولاً برعکس این را در ذهن داریم و فکر میکنیم موت، سلبی است و حیات، ایجابی. پاسخ این مسئله در سورۀ ملک داده شده است؛ در آنجا که خداوند میفرماید: «خَلَقَ المَوتَ والحَیوة» (ملک: 2 - موت و حیات را خلق کرد). در ارائۀ تدبر این سوره گفتیم که چرا خداوند در آن آیه موت را بر حیات مقدم فرموده است: در فرهنگ قرآن کریم، «موت» برابر با عدم نیست؛ بلکه انتقالی است از حیاتی به حیات دیگر. اینکه میفرماید: «وَمَا يَسْتَوِي الْأَحْيَاءُ»، احیاء یعنی زندگان در این زمین؛ اموات هم کسانی هستند که از حیات زمینی به حیات اخروی رسیدهاند؛ پس در آیۀ 22 سورۀ مبارک فاطر، اموات نیز مفهوم ایجابی دارد و احیاء، مفهوم سلبی؛ به این معنا که زندگانِ این دنیا، فاقد حیات اخروی هستند و اموات این دنیا، دارای حیات اخروی هستند. پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم میفرمایند: «اَلنَّاسِ نِيَامٌ فَإِذَا مَاتُوا اِنْتَبَهُوا» (تنبيه الخواطر و نزهة النواظر، ج1، ص145)؛ از این حدیث این را میفهمیم که افرادِ زنده خواب هستند؛ آنها که میمیرند، بیدار میشوند. این «بیدار شدن» حالت ایجابی نسبت به این دنیا است.
لذا من فکر میکنم هر چهار آیۀ مذکور، یک وضعیت یکسان دارند.